Suatu ketika dahulu, Melaka merupakan pelabuhan tersibuk di Asia Tenggara pada abad ke-15. Kapal-kapal dagang dari Arab, India, China dan Eropah singgah di sini untuk berdagang. Namun, lama-kelamaan laut di kawasan pelabuhan menjadi semakin cetek. Laporan akhbar Singapore Free Press pada tahun 1834 menyebut bahawa kapal hanya dapat berlabuh ketika air pasang besar. Hal ini menandakan kemerosotan fungsi pelabuhan Melaka telah bermula.
Menurut cerita penduduk tempatan, bandar Melaka pada asalnya tidak terletak di lokasi sekarang, tetapi di kawasan disebut sebagai Telok Dalam iaitu kira-kira 13 batu ke barat laut bandar Melaka. Kawasan itu dikatakan mempunyai pelabuhan semula jadi yang dalam serta menjadi tempat perdagangan bijih timah. Ini menunjukkan bahawa bentuk garis pantai Melaka telah banyak berubah sejak dahulu.
Penduduk lama juga menceritakan bahawa Pulau Upeh suatu ketika dahulu sangat hampir dengan pantai di mana jaraknya hanya sejauh tembakan pistol. Namun akibat hakisan laut, jarak tersebut semakin jauh. Kawasan seperti Limbongan pula mengalami kehilangan tanah apabila laut semakin menghakis kawasan daratan. Ini membuktikan bahawa pesisir pantai Melaka telah lama terdedah kepada proses hakisan.
Catatan penulis Belanda, Francois Valentijn, pada abad ke-17 menyebut bahawa dua pulau utama, iaitu Pulau Jawa dan Pulau Upeh pernah menjadi tempat kapal Portugis berlabuh. Pada masa itu, kedalaman air di situ sekitar empat hingga lima depa. Namun menjelang abad ke-19, kawasan yang sama hanya mempunyai kedalaman kira-kira dua depa, menandakan proses pemendapan lumpur yang semakin serius.
.jpg) |
| Gambar : View of the city of Malaka in the early 18th century from Volume V of Francois Valentijn's Oud en Nieuw Oost Indien. |
Dalam Commentaries of Albuquerque pula disebut bahawa Parameswara, pengasas kerajaan Melaka, memilih untuk menetap di Sungai Melaka kerana kawasan itu subur dan mempunyai pelabuhan yang dalam serta selamat. Inilah sebab utama Melaka menjadi pusat perdagangan antarabangsa kerana lokasinya strategik dan pelabuhannya luas serta sesuai untuk kapal besar.
Apabila Portugis menawan Melaka pada tahun 1511, kapal-kapal besar mereka masih dapat berlabuh berhampiran Pulau Upeh dengan kedalaman lima hingga enam depa. Pada waktu itu, pantai Melaka berbentuk teluk yang melengkung dari muara Sungai Melaka hingga ke arah barat. Catatan sejarah turut menyebut tentang seorang ketua Jawa bernama Utemutarajah yang tinggal di Upeh menunjukkan bahawa kawasan itu ketika itu masih sebahagian daripada tanah besar.
Namun, perubahan semula jadi tetap berlaku. Sekitar zaman Francois Valentijn, arus laut yang kuat telah menghakis bahagian barat Upeh dan memisahkannya daripada tanah besar, lalu membentuk Pulau Upeh seperti yang dikenali hari ini. Hakisan yang berterusan menghasilkan satu laluan air selebar dua batu antara pulau dan daratan. Apabila arus laut berubah arah, mendapan lumpur semakin meningkat di kawasan pelabuhan.
Akibatnya, kapal besar tidak lagi dapat berlabuh berhampiran pantai. Kapal terpaksa berlabuh jauh ke tengah laut, menjadikan urusan pemunggahan barang dagangan semakin sukar. Keadaan ini menjejaskan kegiatan perdagangan dan menyebabkan Melaka semakin kurang sesuai dijadikan pelabuhan utama.
Kemerosotan pelabuhan Melaka bukan hanya disebabkan oleh faktor politik atau penjajahan, tetapi juga oleh perubahan semula jadi. Proses hakisan pantai dan pemendapan lumpur telah mengubah bentuk muka bumi pesisir Melaka. Daripada pelabuhan dalam yang suatu ketika dahulu gah dan strategik, Melaka akhirnya berubah menjadi kawasan cetek yang kehilangan keistimewaannya. Alam semula jadi, ternyata, turut memainkan peranan besar dalam menutup tirai kegemilangan pelabuhan Melaka.